ÜREME FİYOLOJİSİ
a- Üreme Fizyolojisi
Koyunlarda üreme, üreme mevsime bağlıdır, yani çiftleşme mevsimi yaz sonu, sonbahar ve kışın erken dönemlerine kadardır. Koyun ve keçilerin en yüksek üreme aktivitesinin olduğu mevsimde (sonbahar/kış), 20’ye kadar kızgınlık döngüsü meydana gelir. Bununla birlikte, bazı koyun ve keçi ırkları yıl boyunca veya “mevsim dışı” üreme yeteneğine sahip olabilir. Bu durum hayvan cinsiyle değil değil, enlemle ilgilidir. Koyun ve keçide çiftleşme mevsiminin başlangıcı ve süresi bulundukları enlem kuşağına göre değişiklik göstermektedir. Düşük enlemlerde yaşayan çoğu ırkta yıl boyu cinsel aktivite görülmektedir, yüksek enlem bölgelerinde – hem kuzey hem de güney yarım kürede – üreme mevsimi, doğumdan sonra uzun bir anestrus fazı ile sınırlı ve farklıdır.
b- Puberta (Ergenlik Çağı)
Dişi ilk kızgınlığını gösterdiğinde ve ovulasyon yapmaya başladığında ergenliğe ulaşır
Dişi kuzular genellikle 5 ila 12 aylıkken ergenliğe ulaşır.
Oğlaklar genellikle ergenliğe 4 ila 12 ay arasında ulaşır.
Eşeysel olgunluğa ulaşma, hayvanın Irkına, genetiğine, canlı ağırlığına (ağırlık), beslenmesine, doğum mevsimine, genel sağlık durumuna bağlıdır.
Dişi ilk kızgınlığını gösterdiğinde ve ovulasyon yapmaya başladığında ergenliğe ulaşır
Koyun: Dişi kuzularının ergenliğe ulaşma yaşı farklılık gösterir ve ergenliğe bu farklılığı hayvanın cinsi, beslenmesi, koçun varlığı ve doğum mevsimi gibi faktörler önemli ölçüde etkiler. Özellikle vücut kondisyon skoru 3-3.5 (1 [bir deri bir kemik] ila 5 [obez]) ölçeğinde olan ve vücut ağırlıklarının %70ine ulaşmış, iyi gelişmiş olan dişi kuzular 7-8 aylıkken damızlıkta kullanılabilir. İki istisnası vardır: sonbahar ile kuzulama mevsimi arasında doğmuş kuzular, ilkbaharda ergenliğe ulaşır, Mevsim dışında ergin canlı ağırlığa ulaşsalar bile kızgınlık göstermez daha az doğurgan olur; diğer istisna ise geç gelişen koyun ırkları (kültür ırkları gibi) 7-8 aylık olana kadar doğurgan olmayabilir.
Keçiler: Ergenlik tipik olarak 6-8 aylıkken ortaya çıkar, ancak doğum mevsimine, cinse, beslenme durumuna ve bir erkeğin varlığına bağlı olarak değişir. Pigme keçiler ve daha büyük ırkların keçileri 3 aylıkken ergenliğe erişebilir; ancak, daha yüksek gebe kalma oranları ve daha güvenli doğum sağlamak için hayvan olgun vücut ağırlığının en az %60’ına ulaşana kadar üreme ertelenmelidir. Daha büyük keçi ırkları (örneğin, Nubian, LaMancha, Boer ve Saanen) ~70 lb (32 kg) güvenle damızlıkta kullanılabilir. Angora oğlakları en az 27 kg ağırlığında olmalı ve genellikle 1½–2½ yaşına gelene kadar damızlığa kullanılmamalıdır. İyi yetişmiş erkek oğlakların ergenliğe ulaşması 4 aylık gibi erken bir tarihte görülebilir.
c. Damızlık Çağı
Yaş veya Canlı ağırlık– hangisi daha önemlidir?
Bir çebiç iyi bir anne olabilir!
Kuzular ve çebiçler, üreme mevsiminin başlangıcında olgun ağırlıklarının yaklaşık üçte ikisini elde etmelidir.
Çoğu yetiştirici, bir kuzunun veya oğlağın ilk kez kaç aylıkken üremesi/çiftleşmesi gerektiğini merak eder. Ancak yaştan ziyade önemli olan bir hayvanın belli bir vücut ağırlığına ulaşmasıdır. Bazı insanlar bir yaşın altındakilerin iyi bir anne olamayacağını düşünse de bu durum değişkenlik göstermektedir. Ancak çok küçük olan bir koyun ve keçi doğuramaz. Genellikle dişilerin, üremeden önce yetişkin ağırlıklarının yüzde 60-70’inde olması tavsiye edilir. Bazı dişiler 7 aylık olduklarında bu boyuta ulaşır, ancak diğerleri için bu durum 18 aya kadar sürebilir. Bir dişinin iki yaşına kadar bu boyuta ulaşmadığı ender durumlarda, bu hayvan muhtemelen sürüden çıkarılmalıdır.
d. Koyunlarda kızgınlık belirtileri
İlk kızgınlık (ısı): 6 aylık.
Kızgınlık döngüsünün uzunluğu: Ortalama 17 gündür.
Sıcakta kalma süresi: Ortalama 30 saattir.
Yumurtlama zamanı: Kızgınlık döngüsünün başlamasından 28 saat sonra.
e. Koyunlarda kızgınlık belirtileri
• Koç olmadığında koyunlarda kızgınlığın tespiti zordur.
• Alışılmışın dışında aşağı, yukarı sık sık kuyruk hareketleri olabilir
Henüz gelişmemiş olanlar bu davranışları nadiren sergilerler.
f. Koç etkisi
Koyun üremesinde çok önemlidir.
• Ani koç katımı kuzularda ilk ovulasyonun çok daha erken ortaya çıkmasını ve kızgınlık döngüsünü tetikleyebilir.
Üreme dönemindeki koyunlarda bu yöntem o kadar etkili değildir.
Kızgınlaşmış koyunlara Ani Koç/teke katımı( koç etkisi) geçiş mevimi boyunca yumurtlama mevsim başlangıcının en az 4-6 hafta öncesindeki yumurtlama döngüsünü tetikleyebilir. Ancak, koyunlar döngüye başladıktan sonra kızgınlığı senkronize etmede daha az etkilidir. Yanıt veren koyunlar genellikle koçun/tekenin katılmasından sonraki 48 saat içinde yumurtlarlar, ancak genellikle alıcı değildirler (sessiz kızgınlık). Sessiz östruslu koyunlarda yumurtlamayı normal veya kısa ömürlü (5-6 gün) korpus luteum (CL) oluşumu izler. Normal bir CL’nin gerilemesinden sonra, çoğu koyun kızgınlık gösterir (koç girişinden ~19 gün sonra). Kısa ömürlü bir CL’nin gerilemesinden sonra, koyunlar kızgınlık belirtileri göstermeden yumurtlar ve genellikle normal bir CL oluşturur. Bu CL’nin gerilemesi östrus ile sonuçlanır (koç girişinden ~25 gün sonra). Bu, eksojen hormonlar kullanılmadan iki üreme aktivitesi zirvesi ve östrusun çok iyi senkronizasyonu sağlar. Koçlar, koyun sürüsüne dahil edilmeden önce 4-6 hafta boyunca en az 500 m (tercihen 1-2 km) ayrılmış olmalıdır.
g. En uygun çiftleşme zamanı
Sabah bir koyunda kızgınlık tespit edersek akşam çiftleştiririz
akşam kızgınlık belirtileri fark edersek sabah çiftleştiririz.
h. Kızgınlık döngüsü
İlk kızgınlık: 7 aylık.
Kızgınlık döngüsünün uzunluğu: Ortalama 21 gündür.
Sıcakta kalma süresi: Ortalama 36 saattir.
Yumurtlama zamanı: Kızgınlığın başlamasından 9 – 72 saat sonra.
Keçi kızgınlık döngüsünün ortalama süresi 21 gündür, ancak farklı ırklara veya çevreye göre değişebilir. Nispeten yüksek bir kısa döngü sıklığı, keçilerin karakteristiğidir ve yavrularda, üreme mevsiminin başlangıcında ve prostaglandin yumurtlamanın uyarılmasıyla ortaya çıkma eğilimindedir. Sezonun ilerleyen dönemlerinde daha uzun döngüler görülebilir. Ayakta kızgınlığın ortalama süresi 36 saattir, ancak yaş, cins, mevsim ve bir erkeğin varlığına bağlı olarak 24-48 saat arasında değişebilir. Kızgınlık tespiti, davranışsal belirtilere, melemeye, kuyrukta dalgalanmaya, vulva kızarmasına, vajinal akıntıya (kuyruk kıllarının birbirine yapışmasına neden olur) ve diğer keçilerin üzerine atlamaya dayanır, ancak bu son işaret öncekilerden çok daha az yaygındır. Yumurtlama, östrusun başlangıcından 9-72 saat sonra, tipik olarak ayakta östrusun sonuna doğru herhangi bir zamanda meydana gelebilir. Yumurtlama oranı cins, mevsim ve beslenmeye göre değişir.
i.Kızgınlık belirtileri
Kızgınlığın tespiti koyunlara göre biraz daha kolaydır.
Ancak genellikle bir erkeğin varlığını gerektirir.
Kızgınlık belirtileri:
Kuyruk sallama
Diğer keçilerden kaçmama ve diğer keçilerin üzerine atlama
Meleme
Teke arama, tekeden kaçmama
Vulvadan biraz mukus(akıntı) akması
Süt Üretiminde Düşüş
Kuyruk sallama: Alışılmışın dışında sık sık kuyruk sallar
Diğer keçilerden kaçmama ve diğer keçilerin üzerine atlama: Diğer keçilerden kaçmaz ve diğerlerinin üzerine atlamasına izin verir.
Meleme: Bazıları hiç ses çıkarmaz, ancak diğerleri o kadar çok meler ki, uzaktan bile herkes onun kızgınlık içinde olduğunu anlayabilir.
Teke arama, tekeden kaçmama: Bir teke gördüğü bir çitin yanından ayrılmaz. Aralarında iki çit olsa bile, mümkün olduğunca yaklaşacaktır.
Vulvadan biraz mukus(akıntı) akması : Vulvanın ucunda berrak veya beyaz bir akıntı görülebilir. Akıntının rengi, kızgınlığın hangi aşamasında olduğuna dair bir ipucudur. Açıksa, genellikle erken evrelerdedir, ancak beyazsa, sona yaklaşmıştır.
Süt Üretiminde Düşüş: Bu geçicidir ve bir veya iki sağım sürer. Küçük önemsiz bir düşüş veya daha büyük miktarda olabilir.